Het Spacelab-1 ruimtelaboratorium aan boord van het ruimteveer Columbia Foto: NASA

30 jaar geleden werd het eerste Europese ruimtelaboratorium Spacelab gelanceerd aan boord van de Space Shuttle Columbia vanaf het Kennedy Space Center in Florida. Deze missie was op vele vlakken historisch. Zo was het de eerste keer dat de Space Shuttle een bemanning van zes personen telde, waaronder Ulf Merbold, de eerste astronaut van de Europese ruimtevaartorganisatie (ESA), bovendien de eerste niet-Amerikaanse astronaut aan boord van het ruimteveer.

Het was ook de eerste vlucht van Spacelab, Europa's eerste ruimtelaboratorium, waarmee wetenschappers experimenten konden uitvoeren in en van op het ruimteveer in een baan om de Aarde. Gedurende 10 dagen volbracht het ruimteveer 166 omwentelingen rond de aarde, terwijl meer dan 70 wetenschappelijke experimenten werden uitgevoerd binnen de diverse domeinen van de astronomie, de zonnefysica, de ruimteplasmafysica, de aardobservatie, materiaalonderzoek en de levenswetenschappen. Onder deze experimenten bevonden er zich vier uit Ukkel: drie van het Belgisch Instituut voor Ruimte-Aëronomie (BIRA) en één van het Koninklijk Meteorologisch Instituut (KMI).

Experimenten van het plateau van Ukkel aan boord van Spacelab-1:

• 1. Het experiment “Solar Constant Radiometer” (SOLCON) was er om heel nauwkeurig de absolute waarde van de zonneconstante te meten. De zonneconstante bepaalt hoeveel energie de aarde van de zon de ontvangt onder de vorm van straling, wat ook de stralingsbalans van de aarde determineert. Na dertig jaar ruimtemetingen met verschillende instrumenten kunnen wij het werk bekronen met een nieuwe door België bepaalde waarde van de zonneconstante van 1363 W/m². 
• 2. De GRILLE-spectrometer observeerde absorptie in de atmosfeer op infraroodgolflengtes tijdens zonneoccultaties (zonsop- en zonsondergangen) in een baan om de aarde. Het instrument bepaalde de verticale verdeling van een groot aantal sporenbestanddelen, waaronder ozon, op een hoogte tussen 15 en 100 km.
• 3. Het experiment “Solar Spectrum Irradiance Monitor” (SOLSPEC) meette heel nauwkeurig het zonnespectrum tussen golflengtes van 170 nm tot 3200 nm voor het bepalen van de absolute waarde van de spectrale zonneflux, die chemische reacties in de atmosfeer teweegbrengt, zoals o.a. de vorming van de stratosferische ozonlaag.
• 4. Het experiment “Atmospheric H and D through Measurement of Lyman-Alpha” (ALAE) was ontworpen om de distributie van zware waterstof (atomair deuterium) in de bovenste atmosfeerlagen te meten; dit leidde tot een beter begrip van planetaire atmosferen.

Astronauten aan het werk aan boord van het Spacelab 1 ruimtelaboratorium - Foto: NASA

Merk op dat ook andere Belgische wetenschappers hebben bijgedragen aan de verschillende experimenten op Spacelab-1. Tussen 1983 en 1998 vloog Spacelab in totaal 22 keer mee met het ruimteveer. Het was tijdens een Spacelab missie (Atmospheric Laboratory for Applications and Science 1) dat in 1992 onze eerste Belgische astronaut Dirk Frimout de ruimte inging. De Spacelab experimenten hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan het onderzoek binnen de zonnefysica en aan de kennis van de atmosfeer van de Aarde, met als bekende voorbeelden de ozonproblematiek en het klimaat. Sommige proefnemingen blijven ook vandaag nog een belangrijke bijdrage leveren aan het wetenschappelijk programma van het Internationaal Ruimtestation ISS.

Tekst: BIRA